Subscribe

RSS Feed (xml)

Powered By

Skin Design:
Free Blogger Skins

Powered by Blogger

Sunday, January 30, 2011

Хэдэн сул мөртүүд

Үүрэг нуурын  зэгс нь лимбэн дуугаар наадваа
Үдшийн цолмон одон уулан цаагуур одвоо
Үүлэн дундаас шагайсан шинэдийн саран жаргаваа
Үелзүүр холын бодол нутгийн дээс алхваа.
**********
Хөлгүй далай мэт            Өвч тайгын дундах
Хөгшин гацуур мэт          Өвгөн аавын энгэрт
Хэрэм наадах мэт             Ач үрс нь эрхэлэхэд
Хэлэх үг ховордом           Аз жаргал дэлгэрнэ
**********
Хал үзсэн зүрх шиг бэлбэлзэн чичирсэн
Хачин гунигтай намрын сүүлчийн навч
Хүйтэн цагийг туулаад гарчих санаатай
Нүцгэн мөчрөөс зүүгдэн савчих нь харагдана
**********
Сариг цагаан ингэний
Яриг цагаан ботго мэт
Хариг цагийн насаа
Хэрэг болгон дурсваа

Wednesday, January 26, 2011

Тэртээх он жилүүдийн тууж

1930-аад оны дундуур энэ явдал болсон юм.
********
Дорлиг цэргийн албаа хаагаад, эрдэм номтой, буудах цавчих эрдэмд боловсорсон сайхан эр болоод иржээ.
Бичиг үсэгт нэвтэрхий боловсорсон тул аймгийн дотоодыг хамгаалах газарт алба хаах болжээ.
********
Энэ албанд ороод тэрбээр  бяцхан хаан болжээ.
Бусад албан хаагчдын адил дураараа дургиж сурчээ.
Хүмүүсийн хувь заяагаар наадна гэж юу болохыг үзүүлээд өгч байв.
Загнаж зандрахаас авахуулаад, дарамтлан зовоох, эрүүдэн тамлах хүртэлх эрдэмд энд л боловсорч байлаа.
*********
Тэр үед, улс орон даяар лам нарыг хар болгох кампанит ажил ид эрчээ авч байжээ.
Эсэргүүцсэн хэнийг ч болов барьж хорих, буудан хороох эрх аймгийн дотоодыг хамгаалахын хэдхэн хүнд л байв.
Хэн дуртай нь, юу санасанаа хийж байлаа.
**********
Хөдөөгийн нэгэн хийдээс хар болоогүй үлдсэн хөгшин залуу хэдэн лам нарыг аймгийн төвд хөөж иржээ.
Дорлиг бусадтайгаа нийлээд энэ хэдийг ёстой нэг болгож тавьж байв.
Тэднийг лам болохоос татгалзсан, намын шийдвэрийг эсэргүүцсэн хэмээн  ял тулгаж, эрүүдэн тамлаж гарлаа.
*********
Сүүл сүүлдээ нөгөө ял нь Саж ламын хамсаатан болж хувирав.
Өдөржин унд хоолгүй байцаагаад, шөнө болохоор ногоон малгайтнууд ээлжлэн жижүүрлэж байцааж байлаа.
Ялангуяа Дондов хэмээх  хижээл ламыг бусдаас илүү тамлан зовооно.
*********
Харин Дондов ламын хамаатны дүү  Тогтох гэгч залуу дотоодыг хамгаалахын шоронгийн хуяг хийдэг байжээ.
Авга ламынхаа тамлуулж байгааг хараад үнэхээр зүрх нь шимширч байв.
Тийм ч их эрх мэдэлгүй жирийн цэрэг болохоор авга  ламыгаа хайцаалж дийлэхгүй байлаа.
Нэг өдөр шоронгийн хонгилоор  туугдан сажилж яваа Дондовыг Дорлиг гэнэт зогсоож, элдвээр хараан занаж зүхэн  цохиж балбаж гарав.
*********
Олон өдөр эрүүдүүлсэн Дондов дороо л өнхөрөөд өглөө.
Баашлав хэмээн Дорлиг ч улангасан зодно.
Дондов ёолж бархирах ч тэнхээгүй болжээ.
Тэгээд ёолсонгүй хэмээн уурсаж, Дорлиг нагааныхаа бариулаар ам руу нь цохисоор хамаг шүдий нь байхгүй болгов.
Тэгсээр ядарсан Дорлиг балбалтаа зогсооход, Дондов ламын чих, хамар ам, нүднээс нь цус асгарч байлаа.
*********
Хонгилд гулдайн унасан ламтанг  Дорлигийн туслах нь чирч гулдарсаар камерт нь оруулж хаялаа.
Энэ бүхэн Тогтохын нүдний өмнө боллоо.
Дорлиг  гарахдаа,  болсон явдлыг гадагш задруулсан хүнийг эсэргүүний хамсаатан гэж үзээд өчиггүй буудна хэмээн  сүрдүүлжээ.
Хэд хоногийн дараа Дондов ламтанг бусад лам нарын хамтаар Гашууны голд аваачин бууджээ.
 /Угаасаа энд цаазын ялыг гүйцэлдүүлдэг байж/
*********
Болсон бүх явдлыг өөрийн нүдээр харсан Тогтох дотроо дотоодыг хамгаалахын энэхүү хүмүүн бусын үйлдлийг үзэн ядаж байлаа.
Ер нь энэ муу ёрын албанаас холдохыг хүсэж байв.
Шууд хаячих гэхээр цэргийн албаных нь хугацаа дуусаагүй байдаг.
Тэгээд нэг л өдөр албаныхаа бууг аваад оргочихов.
*********
Оргодол цэргийг эрэн сурвалжлах ажил аймаг даяар өрнөлөө.
Эрлийн хэсгийг мөн л Дорлиг ахалжээ.
Дорлиг хоёр цэрэг дагуулан Тогтохын суманд нь очив.
Тогтох  гэрийнхээ ойр ууланд нуугдаж байлаа.
Зуны дулаан цаг тул даарахын зовлон үгүй.
Бас нөөц сум ихтэй хурдан буутай  болохоор айхын зовлон байхгүй.
********
Дорлигийн бүлэг гэр орныхны нь хэрхэн түйвээж байгааг холоос ч гэсэн харж байв.
Тэгээд, гэр бүлийнхээ өмнөөс, хилсээр хөнөөгдсөн авга ламынхаа өмнөөс Дорлигийг алж өш хонзонгоо тайлах адын хүсэлд автав.
Дорлигийн гурвыг аймаг уруу буцхад нь уулын модон дотуур дагав.
Морьтой улсыг явганаар далаад мод газар дагана   гэдэг амар ч ажил биш аж.
*********
Тэгж явсаар Гашууны голын хөндийрүү бууж ирэв.
Гурван морьтон голоос морио услахаар буухад нь нэгий нь буудаж унагав.
Хаанаас буудаж байгааг  Дорлигийнхан  мэдэхгүй хэсэг мэгдэв.
Энэ зуур  Тогтох  давуу байдлаа ашиглан гурван морий нь буудаж орхив.
Явгалж орхиод, ганц Дорлигийг л амьдаар нь барьж авахыг хүсэж байв.
Тэр ёсоор болж нэг цэргий нь бас л нам буудаж орхилоо.
*********
Дорлиг Тогтохыг танилаа.
Дондов ламын хамаатан гэдгий нь саяхнаас  судалж мэдсэн байжээ.
Буудахдаа Тогтохоос хавьгүй илүү  мэргэн байв.
Нэг л гэм нь сум цөөхөнтэй үлджээ.
Дорлиг самбаачлан буудалцсаар Тогтохын мөрийг шархдуулаад сумаа дууслаа.
Тээр жил цэрэгт байхад нь орос сургагч бэлэглэсэн ангийн хутгатайгаа үлджээ.
**********
Ямартай ч гар хоосон биш болохоор Тогтохыг хуурч ойртуулаад хутгалж орхьё гэж бодож байв.
Тогтох харин идэрхэг бадриун Дорлигийг гардан дийлэхгүйгээ мэдээд шархдуулсан нь дээр гэж бодож байлаа.
Дорлиг, "Тогтохоо  битгий буудаарай, бууж өгье. Миний сум дуусчихлаа" хэмээн ориллоо.
Тэгээд хутгаа ханцуйндаа нууж, буугаа хөсөр шидээд, гар өргөн босоод ил гарч ирэв.
**********
Тогтох  моддын завсраар шагайж хараад Дорлигийн өвдөгний нүдийг буудан сөхрүүллээ.
Буугаа бэлэн барьсаар ойртон очвол,  Дорлиг цус садрах өвдөгөө тэврэн ёолон орилж байв.
Тэгснээ ойртон ирсэн Тогтохын цээжрүү хутгаа сурмаг гэгч нь шидлээ.
Арайхийн зайлж амжсан Тогтохын зүүн гарынх нь булчин хурц хутганд бага зэрэг эсгэгдэв.
Шүдээ зуун ойртож очоодДорлигийн нөгөө хөлийнх нь өвдгийг нэмж буудлаа.
*********
Дорлигийн ёолох дуунд хангай цуурайтаад байхаар нь өөрийнх нь хутгаар хэлий нь огтолж хаяв.
Өс хонзон гомдолдоо болоод юу ч хийхээс буцахгүй болжээ.
Тогтох өөрөөсөө биеээр том Дорлигийг суран бүсээр нь оосорлон үүрч гол уруудан алхлаа.
Өөрөө шархтай, тэгээд ба с биеэр том хүнийг үүрч явна гэдэг амаргүй даваа байв.
Явсаар байгаад, хүн цаазалдаг хонхорт орж ирлээ.
*********
Дорлигийг буулгаж хаяад жаал амьсгаагаа даран амарлаа.
Эгэм мөрнийх нь шарх тэсэхийн аргагүй шархиран өвдөнө.
Оршуулганы нүхийг шүдээ зуун цохисоор байгаад ухаж бэлэн болгоод бараг сар болсон, үнэр орж бээсэн авга ахынхаа цогцсыг гаргаж ирэв.
Эхлээд нүхнийхээ ёроолд Дорлигийг амьдаар нь хэвтүүлэв.
Тэгээд дээрээс авга ахынхаа цогцосыг байрлуулаад булж эхэллээ.
*********
Дорлигийн амнаас нь цус садарч, хоёр нүднийх нь нулимс булгийн ус мэт асгарч байлаа.
Тогтох үзэн ядах, өс хонзондоо болоод Дорлигийг огтхон ч өрөвдсөнгүй.
Амьд үхсэн хоёр хүнийг булж дуусаад, буугаа эрүүн доороосоо тулган гохы нь дарлаа.
Гашууны голын хөндийд буун дуу түр намжиж, голын ус юу ч болоогүй мэт мэлмэрэн урссаар.

Monday, January 10, 2011

Худалч Раднаагийн яриа

Жараад оны үед манай нутагт шош хочтой Раднаа гэж тоймгүй худалч өвгөн байж.
Хүмүүс Раднаа гэхээсээ илүү шош л гэнэ.
Шош хоч авсан нь ч бас учиртай.
Залуудаа Богд хааны цэрэгт явж  шош пулемётоор мянган хар цэрэг хиаруулсан гэж яриад энэ алдрыг нутгийнхнаасаа хүртжээ.
Шош гуайн ярьсан зарим дэгс ярианаас та бүхэнд хүргэж байна.
********
Нэг зун  хэдэн тарвага буудахаар муу цахиур буугаа үрээд Баянзүрхийн баруун хавцлаар өгсөж явлаа.
Гэнэт баруунаас зүүн тийш орой дээгүүр минь гэрийн чинээ  цагаан юм хийсэх мэт эргэлдэн өнгөрөв.
Цочин зогтусаад лавлан харвал Их зүрхэний орой дээр гэрэл цацруулсан цагаан онгоц буучихлаа.
Хэрэгт дурлан очиж харсан чинь,  дотроос нь харин манай Гагарин найз инээд алдан бууж ирээд  намайг алтан гадсаар шагнаж орхиод онгоцондоо суугаад хийсэх мэт эргэлдэн ниссээр явчихлаа.
Тэгтэл харин тэр  алтан гадсаар нь манай дүрсгүй хүүхдүүд морь аргамжсаар байгаад элэгдэж, одоо нэг төө хэрийн годгор юм л  авдрын ёроолд хэвтэж байна.
**********
Далаад оны дундуур мань Шош гуай сайн тууварчин гэж сайшаагдаад хөрш Тува улсын нийслэл Кызыл хотоор аялжээ.
Аяллаас ирээд доорхи түүхийг ярьсан гэдэг.
   -Пээ тэр Кызылийн ёолох  /ёолк буюу шинэ жил/  яасан сайхан боловоо.
Бүр Бережнов  /Бережневийг ингэж дууддаг байж/ дарга хүртэл морилж ирлээв шүү дээ.
Бид хэд ч дуу нийлүүлээд ёоолж гарлаа.
Манай Бережнов дарга ч бас л сайхан шуранхайтай ёолдог залуу байдаг шүү.
**********
Ах нь залуудаа аргаль угалзын бөөсөг барьж үзэж л явлаа.
Тээр жил Цагааншувуутын наранд хэдэн аргаль идээшилж байгаа нь дуранд харагдав.
Ганц аргаль хаж  /буудаж/   авдаг хэрэг гэж бодоод салхин доороос нь очоод гэтэж гарлаа.
Гэтээд л байлаа гэтээд л байлаа.
Тэгсээр байгаад бүр ойртлоо.
Тэгээд ер нь аль зэрэг ойрхон очиж чадахаа үзье гэж бодоод гэтэж ойртсоор л байлаа.
Тэг тэгсээр яг ард нь очоод бөөсөгнөөс нь  бариад автал, байдаггүй шүү, тасхийтэл тийрч орхиод  асга шаргиулсаар тачигнаад,  арилж одлоо.
/уул нь эрийг нь угалз, эмийг  нь аргаль гэдэг/
**********
Бар ирвэс гэдэг амьтан ч урт сүүлтэй ч гэж жигтэйхэн, сүүлэндээ тэнхээтэй ч гэж тоймгүй хайрхан байдаг шүү.
Эрэгнэгийн толгодоор малын эрэлд явж байсан чинь урдхантаа  бүдүүнээрээ бугуйн чинээ,  урт гэгчийн  эрээн юм хэвтэж байна.
Сониучирхан морин дээрээсээ шүүрч аваад, угзарч орхитол, юу болсныг бүү мэд.
Нэг мэдсэн чинь мориноосоо салчихсан, тэээр тэнд гурван хамар даваад өнхөрч очоод байв.
Тэгтэл тэр эрээн юм  нь барсын сүүл байж л дээ.
Сүүлээ гурван хамар давуулж тохоод хэвтэж байсан нь тэр байж.
Сүүлээрээ намайг мориноос ховх татаад гурван хамар давуулж  шидсэн нь тэр  юм байж.
***********

Monday, January 3, 2011

Ах дүү хоёр

Батааг хоёрхон настай байхад нь аав нь ээжээс нь салж өөр айлд хүргэн орчихсон юм.
Дөнгөж ой хүрч яваа охин дүүгий нь ээж нь айлд үрчлүүлэх гэж оролдсон боловч хэн ч авсангүй.
**********
Түүнээс хоёр жилийн дараа цэргээс халагдаж ирсэн нутгийн залуу ээжтэй нь ханилан суув.
Залууг  Зоригт гэнэ.
Батаагийн ээж,  Зоригттой суугаад  бас нэгэн охин төрүүллээ.
Гэхдээ тэр, төрөлтийн хүндэрлээс болж нас барав.
**********
Тэдний нутагт гоо үзэсгэлэн, уран үйлээрээ алдартай Цээмаа гэх бүсгүй аав ээжтэйгээ амьдардаг байлаа.
Зоригт эхнэрээ нас бараад жил болсны дараа Цээмаатай гэрлэв.
Бурхан, гоо үзэмж, ухаан бүхнийг Цээмаад гар таталгүй хайрласан атал, харин үр хүүхэд төрүүлэх хувьгүй орхижээ.
**********
Арван хэдэн жил ханилсаны эцэст, тэд нэгэн оюутан бүсгүйн хүнтэй суугаагүй байхдаа төрүүлсэн хөвгүүнийг үрчлэн авлаа.
Ийм удаан хүлээсэн нь ч учиртай.
Нөхрийнхөө дагавар хүүхдүүдийг, гары нь ганзаганд, хөлийн дөрөөнд хүргэж, амьдарлын захад хүргэх гэж л тэгсэн юм байж.
**********
Зоригт Цээмаа хоёр амьдаралаа сүрхий ч өөд нь татжээ.
Бод бог нийлсэн таван зуу шахам малтай, ер хэнээс юугаараа ч дутахгүй подхийтэл амьдардаг.
Найр наадамд тохох,  гахай гөлөмтэй мөнгөн эмээлтэй, зуух гаанстай, өвөртөө өндөр үнэтэй хөөрөгтэй.
**********
Зоригт Цээмаа хоёр дөрвөн хүүхэдээ хэний нь ч ялгахгүй ижилхэн хайрлаж энхрийлж өсгөжээ.
Өргөмөл хөвгүүнийг жаахан байхад бүх юм сайн сайхан байлаа.
Харин ах эгч нар нь амьдралын эрээн барааныг эрт таньснаас ч тэрүү, өдөр цагаар өсч буй өргөмөл дүүгээ ад үзэх болов.
Аав ээжийнхээ эзгүйд, жаахан хөвгүүнийг элдвээр шоглож, ямарваа хэрэгт түүнд л хамаг бурууг тохох болов.
Зоригт Цээмаа хоёр энэ бүхнийг эхэндээ анзаарахгүй байлаа.
***********
Нэг удаа Батаа жаахан хөвгүүнийг дагуулж ойролцоох горхиноос ус авахаар явжээ.
Горхины хөвөөнд очоод дүүгээ ус руу түлхэж унагаад, хамаг хувцасы нь норгож орхив.
Жаахан дүү нь хөлд орсон боловч хэлд удаан орсон болохоор, аав ээждээ үнэнийг хэлж чадахгүй байлаа.
***********
Жаахан хөвгүүнийг гурван настай байхад нь Батаа цэрэгт явжээ.
Гурван жилийн дараа халагдаа ирэхэд нь дүү нь цовоо гэгчийн жаал болчихсон байв.
Батааг  эхнэр авч өрх толгойлоход нь аав ээж нь нилээд мал тасдан өгч, бас шинэ мотоцикл бэлэглэжээ.
Гэсэн хэдий ч Батаагийн сэтгэл зөөлөрсөнгүй.
***********
Хэргийн учир нь, аавынх нь олсон зөөсөн өмч хөрөнгө бүхнийг нэг муу өргөмөл хүүхэд хуваалцана гэхээс яс махны дургүй нь хүрч байв.
Энэ талаар хоёр охин дүүдээ ч хэлж ятгасан байжээ.
Тэгээд ч тэр үү,  Батааг өргөмөл дүүгээ элдвээр шоглоход хоёр охин ер өмөөрч хамгаалахгүй, харин ч өөрийнхөө ахыг өөгшүүлдэг байлаа.
***********
Жаахан дүү нь уул нь Баттөр гэсэн нэртэй боловч ах эгч нар нь ер нэрээр нь дуудахгүй.
"Айлын хүүхэд"  "Өргөмөл"  "Угжаа"  гэх мэтчилэн доромжлон дуудна.
Харин тэгэхдээ аав ээжийнхээ дэргэд ингэж хараахан зүрхлэхгүй.
***********
Баттөр сургуульд орж анги дэвшсээр дунд ангийн хөвгүүн боллоо.
Батаа ах нь Баттөрийг хараад зодуур даах болж гэж бодов.
Уул уруу түлшинд явахдаа, ялихгүй шалтгаанаар дүүгээ үсэртэл нь алгадав.
Ийм зодуур үзээгүй бяцхан хөвгүүний нүүр хацар нь пэмбийтэл хавдаж орхив.
Батаа ааваасаа айж байсан учир, энэ талаар аав ээжид алтан хошуу хүргэвэл дараа бүр ч илүү зодох болно шүү гэж дүүгээ сүрдүүлжээ.
***********
Аргамжаатай морь авч ирэхдээ удав хэмээн, хээр дагуулж аваачаад, дүүгээ халгайгаар ороолгож, бас халгай дундуур мөлхүүлж шийтгэв.
Баттөрийн хамаг бие нь түлэгдээд хорсож байсан боловч, ахынхаа сүрдүүлгээс айгаад, бас ахыг нь аав ээж  зэмлэхээс айгаад хов хүргэсэнгүй.
Энэ бүхэнд Батаа жинхэнэ өөгшиж байв.
***********
Мотоцикл арчих даалгавар мартсанаас  болж Баттөр  ахдаа дахин шийтгүүлэв
Тэгэхдээ, урьд урьдынхаас ч илүү хэрцгий шийтгэжээ.
Мотоциклдээ сундалж, нилээн хол газар авч очоод хоёр гары нь мотоциклийн халуун яндан бариулж төмөр утсаар мушгин хүлэв.
Тэгээд мотоциклээ асаан хаазалж гарах нь тэр.
Угаасаа улайстлаа халсан янданд дүүгийнх нь гар хиншүү ханхалтал түлэгдэж, жаал хөвүүн байдгаараа чарлаж байв.
Азаар малын эрэлчин яваа бараанаар шийтгэлээ зогсоожээ.
Тэгээд гары нь эдгэртэл аав ээждээ мэдэгдэхгүй гэж оторт гарсан мал уруу явууллаа.
***********
Амьдрал бахь байдгаараа үргэлжилсээр, нэг л мэдэхэд Баттөр хөвүүн эрийн цээнд хүрч цэргийн зарлан авчээ.
Эр цэргийн албаа хаагаад ирэхдээ ханхар өргөн цээжтэй, булчин шөрмөс нь товойсон өсгөлүүн сайхан залуу болоод ирэв.
Барилдвал ч барилдчихаар, зодолдвол ч зодолдчихоор биетэй бол биетэй, бүлтэй бол бүлтэй сайхан залуу болоод ирэв.
Зоригт мөн л бага хүүдээ шинэ гэр тааруулж, шинэ мотоцикл авч өгчээ.
Энэ явдал Батаад таалагдсангүй.
***********
Батаа адуундаа явахаар болж, дүүгээ морь эмээлээд орхи гэжээ.
Харин дүү нь өөр ажилтай байсан тул эмээлллэж амжсангүй.
Үүнээс болж Батаа Баттөрийг зодохоор ухасхийсэн боловч, тэвчээр нь барагдсан дүү нь ахыгаа ганцхан цохиод газар өнхрүүлчихэв.
энэ явдлаас хойш Батаа Баттөрийг дийлэхгүй болсноо мэдээд дотроо их л шаналж явдаг болжээ.
***********
Батаа нутаг усандаа зартай танхай Бадарч гэгчтэй гэв гэнэт дотносох болов.
Тэгээд Баттөрийг Бадарчаар зодуулах, болж өгвөл цааш нь харуулах  бодолтой байжээ.
Бадарч Баттөрийн бага эгчийнх нь нөхрийн дүү юмсанж.
***********
Тэр зун найр наадам элбэгтэй зун байжээ.
Баруун хойд талын хэдэн сум бүгдээрээ тэр жил ойгоо тэмдэглэжээ.
Нэг тийм наадам дээр, хүний морь булааж унасан Бадарч, согтуурхаж,  хар хурдаар давхихдаа
мориныхоо хоёр талруу найган ганхаж яваад, зан мэдэхгүй мориноос ойчиж, дөрөөнөөс нь чирэгдэв.
Ингэж баларч явахад нь Баттөр тааралдаж амий нь аварчээ.
***********
Бадарч ухаан орсон хойноо хэн амий нь аварсныг мэдээд бүр ацан шалаанд орлоо.
Тэгээд бүх учрыг Баттөрд хэлээд, үүнээс хойш чамд онгирсон хэнийг ч болов над дээр дагуулаад ир гэжээ.
***********