Түндэв өвгөний яриа

Баяны адуучинд дураараа сэлгээд унах унаа байхгүй.
Ээжтэйгээ хоёулхнаа тарчигхан амьдарч байгаадаа сэтгэл гутарна.
Энэ байдлаасаа гарах арга эргэцүүлсээр удлаа.
Эцэст нь шилийн сайн эрийн замаар орж амьдарлаа өөд татах аргыг сонгов.
**********
Гэвч хийж сураагүй ажил хэцүү.
Хулгай хийж адуу хөөхийг заалгахаар нутгийн алдартай сайн эрийг эрж сурсаар олж очлоо.
Гэрт орвол, жигтэйхэн том биетэй эр цааш хараад хэвтэх нь идэр шар хэвтэж буй мэт сүртэй.
Гэрийн эзэгтэйтэй мэнд мэдэлцээд суутал, унтаж байсан том биет эргэж хараад мэндлэв.
Цай цүү болсны дараа ирсэн хэргээ дуулгавал,нөгөө эр сонссон шинжгүй.
**********
Орой хонь хотлов.
-Тарган иргийн мах идэж чадах уу?
-Идэж үзээгүйээ. Тэхдээ соёолон шарын хаа, гуя хоёрыг идчихэж дөнгөдөг.
-Гадаах  хониноос томоос нь барьж төхөөр. Аль зэрэг идэхий чинь шалгана.
-За
-Сүүж, шаанты нь үлдээгээд бусды нь чанахад бэлдээрэй
-За
**********
Өглөө болжээ.
Идэр /нөгөө сайн эр/ унтсаар.
Бага үдийн алдад дөнгөж өндийсөн Идэр амаа байдгаар нь дорвойлгож байгаад, сайртай хар гараараа нүдээ нухлангаа,  "Намрын дунд сарын хуучдаар хүрээд ир. Харин олигтой унаатай ирж үзээрэй дээ" хэмээгээд ондоо юу ч хэлэлгүй морь харахаар гарлаа.
*********
Хоног хугацаа өнгөрч, болзсон өдрөө очвол, унаж очсон морий нь голонгуй харснаа:
-Наадхынхаа эмээлийг аваад тавьж явуул. Цаад модон дотор чинь хоёр морь бий. Авч ирээд хоёуланг нь эмээллээд уячих гэв.
Цатгалан могой багтамгүй ширэнгийг арайхийн гэтэлж, шугуйд орвол шавхартал уяж сойсон хоёр бүгээн морь байлаа.
*********
Өдөр нь тарган ирэг төхөөрч хооллож ундлаад, сар цухуйхын алдад хоёул мордов.
Өдөр унтаж, шөнө явсаар долоо хоноход дүүрэн айлтай хөндийн эхэнд ирж, захдуу байх нэгэн гэрийн гадаа буулаа.
Гэрийн эзэд гийчдийг хөл алдан угтаж, дайлж цайлна.
Аанай л шөнө болоход Идэр ганцаараа мордоод явчихав.
Сураг ч үгүй чимээ ч үгүй хоёр хоноод гэнэт нэгэн шөнө давхин ирлээ.
**********
-За нөгөөдөр л хөдөлнө дөө хоёулаа.
Тэгээд хоёр хоног унтаад бас л шөнөөр гарч давхилаа.
Мөн л шөнө явж, өдөр унтсаар хоёр хоног  давхиад, хоёрдох хоногийнхоо үүрээр нэгэн хавцалд орж ирлээ.
Хаагуур яваад хаана  ирснээ ер мэдэх юм алга.
**********
Хавцал өгсөөд, нилээд их, барагцаалбал зуу орчим  адуу хөөсөн дөрвөн морьтон гарч ирлээ.
Дөнгөж ирүүтээ, Идэртэй морин дээрээс хөөргөөр тамхилаад буцаж давхин алга болцгоов.
Нөгөө адууг хоёул элбэн хөөсөөр, нар мандахын өмнө нэгэн богино амны эхэнд ирвэл чулуун хашаа байх аж.
Тэндээ адуугаа хашиж өнжөөд шөнө болоход хөдөлцгөөлөө.
***********
Долоо хоног давхихад амарч өнжих газар бүхэн алба юм шиг чулуун хашаатай байсан агаад, том хавтгай хадаар хаалга хийсэн байна.
Онцлог нь хашаанууд орсон хаалгаараа буцаж гарахгүй, чигээрээ цааш нь гардаг хойд хаалгатай аж.
Долоо дахь өдрөө ирсэн газар нь нилээн их зайтай агуй байлаа.
Агуйн таазнаас ус дусалж, аягын чинээ хонхорхойд тогтох бөгөөд, амсараараа хальж дүүрдэггүймөртлөө, шанагаар утгаад авахад дундрахгүй   нь сонин.
***********
Шөнөдөө адуугаа хөөсөөр үүр тэмдэгрэхийн үед, уулын бэлд иртэл бас дөрвөн морьтон угтан авч аанай л морин дээрээс тамхилаад,  "захиас чинь гэрт чинь хүргэгдсэн" хэмээгээд өнөө их адууг хөөн арилав.
Тэндээ унтаж өнжөөд шөнөжин ергүүлсээр Идэрийнд ирлээ.
Хоёр хоног амарч аваад Идэр шугуйгаас унагатай гүү хөтөлж ирээд, " Энэ гүүг тэр янгиагаар эмээллэ. Унагы нь зэлнээс татаад уячих"  гэлээ.
**********
Хэлсэн ёсоор хийгээд гэрт орвол дунд зэргийн хоёр барваатай* зүйл түнтийгээд байж байв.
Тэр том зүйл энэ гэрийн хаанаас нь гараад ирснийг бүү мэд.
Идэр хэлэв:
-За дүү хүү чи энэ жаал зугаа юмаар амьдарлаа өөд нь татаарай.
Дахиж ийм ажилд оролцоод хэрэггүй.
Чиний дийлэх тоглоом арай биш байна.
Хоёулаа нэг нэгээр нь аваад гаръя.
***********
Хоёр барвааг Идэр сэвхийтэл өргөн гүүний нуруун дээгүүр тохоод:
-Чи энийг өргөж буулгаж чадахгүй.
Очоод холбоос суры нь огтлоод унагачих.
Харин гүүгээ нааш авч ирэх гэсний хэрэггүй.
Зүгээр л тавиад явуулчих.
Энд байгаа унагандаа ирж л таараа.
**********
Гэртээ ирээд барвааг задалтал дотроос нь хүний хэрэглэж болох бүхий л хогшил гарах нь гайхалтай.
Хөөрөг гаанс, торго дурдан, алт мөнгөн эдлэл.., дутуу юм ер алга.
Ойр дотныхондоо нарийн нандин олзноосоо хишиг хүртээлээ.
Хэд хоног хэл сураггүй алга болсныг нь хавь ойрынхон баахан гайхаж эрэл сурал болжээ


*Барваа гэдэг нь ямааны арьсыг зүйж хийсэн шуудай мэт сав. Нэг барвааг 4-5 ямааны арьсаар үйлдэх ба бүр 8 ямааны арьсаар хийсэн нь ч бий аж.

Шаштир

/Үргэлжлэл/
Маадыр-Оол үлдсэн цөөхөн малаа нутгийн айлд орхиод шилийн сайн эр болох замыг хөөхөөр шийджээ.
Хааяа бүр Ховдын хойд сумдаас хэсэг бусгаар нь адуу хөөж, Тагна давуулаад, буцахдаа бас л танил сайн эрсийнхээ дамжуулсан хэдийг туун буцна.
Хамгийн хэцүү нь орос цэргийн хараанд өртөхгүй хил давах явдал байв.
Заримдаа  хилийн харуулын сиймхийг харж хилийн цаана айлд бүгэх хэрэг ч гарна.
**********
Ингэж явахдаа зам мөрөө засуулах гэж Саяан нутгийн  алдартай бөөгийнд очлоо.
Зайран  өвгөн,  Маадыр-Оолд  хулгай хийхээ зогсоохгүй бол ойрын хугацаанд маш хэцүү зовлонд унах болно гэж сануулжээ.
Итгэж биширсэн Маадыр-Оол тэндээ үлдэж энгийн номхоноор амьдрах гэтэл өвгөн зайран бас л зөвшөөрсөнгүй.
Зайран өөрөө КГБ-ийн хараа хяналтанд байсан ажээ.
***********
Маадыр-Оол ахархан хугацаанд зайран өвгөний ганц охинд сэтгэл алдарсан.
Харин зайран өвгөн тэднийг орос газраас холдож, хилийн цаана, монгол нутагт амьдрах хэрэгтэй гэж зөвлөжээ.
Үр хүүхдийнхээ  алсын замыг нь нэвт харсан ч юм билүү.
Маадыр-Оол, эхнэр Саяанагаа дагуулсаар монгол газар ирж нутагласан түүх ийм болой.
***********
Хүүхэд гаралгүй олон жил болсны эцэст ганц хүүтэй болж, түүндээ Тавхи-Оол буюу монголоор Тавхай гэсэн сонин нэр өгсөн билээ.
***********

Шаштир

Тэр цагт тува,  монгол, соёот бүгдээр холилдон аж төрдөг байсан билээ.
Бүгд өөр өөрийн хэл соёлтой боловч нэгэн уул, нэгэн нуурыг тойрон, нэгэн голыг өгсөн уруудан эвтэй найртай аж төрцгөөж байв.
**********
Тогмидынх дөрвөд айл.
Хөрш нь харин Апык гэгч тува айл билээ.
Тогмидынд хүүхэд тогтдоггүй байжээ.
Лам ч, бөө ч, тэр ч бүү хэл хасаг молла ч арга чарга хийж дийлэхгүй байв.
Олон ч хүүхэд нь энджээ.
Ердөө ой өнгөрөө л эндчихдэг гэмтэй болов.
**********
Апык  хөршийнхөө энэ зовлонг мэддэг болов ч тус хийж эс чадна.
Аргаа барахдаа хий дэмий л дунд хүү Маадыр-Оолыгоо хөршийндөө туслуулахаар хааяа явуулна.
Тогмид эхнэртэйгээ энэ хүүд сайн гэж жигтэйхэн.
Тэг тэгсээр хэдэн жилийн нүүр үзэхэд Маадыр-Оол Тогмидынд дасаж, нэг өвөл бүр тэднийд өвөлжжээ.
Хавар гэртээ харих гэтэл монгол орос хоёр гүрэн хилээ тогтоогоод заагласан нь энэ хоёр хөршийн бууцны дундуур хиллэж таарчээ.
**********
Хүүхдээ авах гэж хил дээр ирсэн Апык хилийн орос цэрэгт баригдаад сураггүй болох нь тэр.
Апыкийн эхнэр олон малтай, бүл чадал муутай нь эрхээр нөхрийнхөө араас явж эс чадна.
Зусланд гарах цагаар урьд малын хулгайч байсан нэгэн настай хүнээр хүүхдээ авахуулахаар болжээ.
**********
Тогмидынхыг Нарийн салаа хэмээх газар зусаж байтал эртний танил сайн эр нэг шөнө ирэв.
Маадыр-Оолыг сундалсан хоёр хүн Тагнын баруун салаанд зусаж байсан Апыкийн эхнэрийнд ирсэн нь Тогмид, Маадыр-Оол, малын хулгайч эр гурав ажээ.
**********
Хэдэн хоног  хэлэлцсэний эцэст хөршүүд учраа ололцож, Маадыр -Оол,  Тогмидын хүүхэд болов.
Эрийн цээнд хүрсэн Маадыр-Оол цэргийн албанд мордож гурван жил алба хаагаад буцаж ирлээ.
**********
Тэр зун урьд хожид тохиож байгаагүй усан бороотой зун болжээ.
Тогмид эхнэртэйгээ малынхаа хойноос хөөцөлдөж явсаар, нуурын  давалгаанд хамагдаж орсон хэдэн хонийг гаргаж ирэх гэж яваад хоёул эндэв.
Ингээд нэгэн айлын гал голомт хэний ч буруугүйгээр харлаж орхилоо.
  /Үргэлжлэл бий/

Миний монгол

Есөн эрүү давсан Ард Аюуш шиг монгол
Есөн хөлт цагаан туг шиг монгол
Үхрийн ширний дайтай газар шиг монгол
Үзүүр тохой үлдсэн сур шиг монгол
Хэцүү То вангийн цэцэн билэг шиг монгол
Хэтэрхий өндөр Майдар шиг амарлингуй монгол
Амарсанаагийн ухаарал шиг шиг монгол
Ану хатны эрэмгий зориг  шиг монгол
Хиагтад түмэн хужааг хөөсөн дөрвөн зуун морьтон шиг монгол
Хиаруулж өөрснийгөө дараа нь буудсан цөвүүн цаг шиг монгол
Богд Жавзандамбаас урвасан Хатанбаатар шиг монгол
Босоогоор нөхцөж ялсан Манлай ван шиг монгол

Залуудаа сонсож явсан сонин хачин ярианууд /хоёр/

/Гэрийн бугийн тухай /
Чунчук-Оолынх нилээд чинээлэг айл.
Харин харамч хахираараа нутаг голдоо алдартай.
Тэднийх  хэд хэдэн зарц барлагаар малаа маллуулж, хэдэн ядарсан эмэгтэйгээр гэр орныхоо ажлыг хийлгэнэ.
Харин тэднийхээ  хөлс харамжий нь байнга багадуулна.
Шивэгчдийнх нэг, ганц бие бүсгүй өлссөндөө болоод, тэдний шуудайтай хуучин аарцнаас өчүүхэн төдийг  хумсалж орхижээ.
 Гэрийн эзэд үүнийг олж мэдээд, дэлбэртлээ уурлаж, хөөрхий зарц бүсгүйг нэвширтэл зодоод, өвөлжөөний арын хадтай энгэрт аваачиж, том чулуугаар даруулж алахаар чирэв.
Энэ үед ухаан орсон зарц бүсгүй эздээсээ өршөөл эрэн, сүүлчийн хүчээ шавхан энэлэн орилж эхэллээ.
Гэвч харгис хэрцгий Чунчук-Оол, хөдөлж ч чадахгүй болсон зарц бүсгүйг өчүүхэн ч өрөвдөн энэрсэнгүй.
Бүсгүйг итгэлт зарц нараараа чирүүлж аваачаад, том гэгчийн гонзгойвтор үхэр  чулуугаар ууцан дээгүүр нь даруулж орхиод харив.
Гэртээ ирээд бусад зарц нараа цуглуулж, хэрэв бүсгүйг сулласан, эсвэл хоол унд өгсөн хүн байвал оронд нь чулуугаар даруулж алах болно хэмээн сүрдүүлжээ.
Тэр үдшээс хойш гурав хоногийн турш хөөрхий бүсгүйн энэлэнт дуун сонсогдсоор байсан боловч хэн ч түүнийг сулласангүй, хэн ч түүнд балга ус өгсөнгүй.
Гурав хоногийн дараа Чунчук-Оолын хот айл өвөлжөөнөөсөө хаваржаа уруугаа нүүхээр өглөө эртлэн ачаалж эхлэв.
Харин нөгөө зовлонт бүсгүйн дуу сонсогдохоо больсон байлаа.
Очиж үзвэл хэдийнэ амь тавьжээ.
Тэр цагаас эхлэн Чунчук-Оолын гэрт  хоол унд байлгадаггүй үл үзэгдэх далдын хүч бий болсон бөгөөд, нэгэн шөнө Чунчук-Оол орондоо нас барсан байв.
Өнөөх зарц бүсгүйн сүнс эздийнхээ хоол унданд хоргодсон ба, дургүйгээ хүрвэл гэрийн эзнийг шөнө нь үхүүлчихдэг зуршилтай болжээ.
Чунчук-Оолын удам хэдэн үеээрээ энэ гэрийн бугтай хамт амьдарч байгаа юм.
Гэрийн буг нь идээнийхээ дээжийг өгөхгүй бол гэрийн эздээс хэн нэгий нь шөнөдөө үхүүлдэг болжээ.
***********
Шимекма  ажилсаг, бас авхаалжтай сэргэлэн бүсгүй билээ.
Нас бид хүрээд өөрийн хайрт хүнтэйгээ суув.
Харин хадам болох айл нь гэрийн бугтай юмсанж.
Гэрийн буг нь хадам аавынх нь гэрт ханын толгойноос өлгөсөн эсгий уутанд байдаг байлаа.
Хадам ээж нь Шимекма-д гэрийн бугийнхаа талаар хэлж өгөөд, идээ умдаа болгоныхоо дээжийг заавал тусгай аяганд нь хийж тавьж байхыг чандлан захижээ.
Шимекма ч хадмынхаа хэлснийг ягштал биелүүлж, цай чанах, хоол хийх, тогоо нэрэх болгондоо дээжийг нь гэрийн бугт зориулж аяганд хийж тавьдаг байв.
Гэрийн буг ч хүнд үзэгдэхгүйгээр нөгөө дээжий нь ууж идээд эсгий уутандаа орчихдог байлаа.
Эдний гэрийн буг нь  хилэгнэхээрээ эздийнхээ малыг хиаруулж хаядаг зуршилтай юмсанж.
Шимекма өвөг дээдсээсээ гэрийн бугийн хор хөнөөлийг сонсож өссөн болохоор, хадмынхаа бугийг устгаж үгүй хийх ухаан сийлэв.
Бэр болсныхоо хойтон зун хадмынхаа гэрт тогоо нэрж байлаа.
Тогоо нэрээд, шинэхэн халуун архины охийг гэрийн бугийн аяганд хийж тавих ба тэр тоолон буг гарч ирж уусаар байжээ.
Тогоогоо нэрж дуусаад хартал өнөөх гэрийн буг тусгай аяганыхаа дэргэд согтоод, уутандаа ч орж чадалгүй уначихсан унтаж байв.
Тэр нь тохойн чинээхэн биетэй, үзэшгүй муухай царайтай хүн гэхэд хүн биш, булай муухай юм  байлаа.
Шимекма гэнэт бодсоноо хэрэгжүүлэхээр шийдэж, өнөө бугийг шүүрэн авч буцламхай халуун цагаа уруу хийж орхив.
Тэр орой хүртэл  энэ тухай хадмынхандаа хэлсэнгүй.
Үдэш нөхөртэйгээ хоёул аарцаа шүүхээр уутандаа цагаагаа уудалж дуустал савны ёроолоос хүний сүүжний яс гарчээ.

Аймхай хүн

    /Монгол Улсын баатар Бэгзийн Гиваанд зориулав/

Хайртай бүхнээсээ урвахаас  айдаг байсан юм тэр
Харь дайсанд бууж өхөөс үхсэн нь дээр гэж боддог байсан юм тэр
Өрлөг ээжийнхээ өмнө буруутахаас айдаг байсан юм тэр
Өргөсөн тангарагаасаа няцахаас айдаг байсан юм тэр
Өрөөсөн гартай болсон ч нуувчинд хоргодохоос айдаг байсан юм тэр
Өөдгүй үйл хийгээд амьд үлдэхээс айдаг басан юм тэр
Өнгөлзөгч дайсныг амьд үлдээхээс айдаг байсан юм тэр
Өөрийн нөхдөө хаяхаас айдаг байсан юм тэр

Залуудаа сонсож явсан сонин хачин ярианууд /нэг/

Хүүхэд байхдаа мөн ч хэрэгт дуртай жаал байж дээ би.
Нөгөө өрөөний онгорхой хаалгаар томчуулын хуучлахыг зөндөө сонсдог байж билээ.
Тэр үед сонссон сонин хачнаасаа хуваалцахаар шийдлээ.
**********
Манай нутагт 50-60-аад оны үед нэг их марзан өвгөн байж гэнэ.
Нэрий нь  мартчиж,  Балдан гээд нэрлэчье.
Балдан гуайн хаваржааны  буурин дээр  залгаа сумын айл дураараа ирээд хашаа хороогоо бариад явчиж гэнэ.
Тэгээд сум багийнх нь дарга нарт хэлтэл тоогоогүй юм байх.
Тэхлээр нь мань Балдан гуай нөгөө барьсан хашааных нь хажууд газар ухаж цайны хунз өрөөсөн өнцгий нь цухуйлган булаад, хайрцагны завсраар сарлагийн сүүл бага зэрэг цухуйлгаж, эмэгтэй хүний хөндөгдсөн, хуучин оршуулганы булш маягтай болгоод орхичиж гэнэ.
Тэгтэл хэд хоногийн дараа нөгөө хашаагаа барьсан эзэд нь буулгаж аваад ум хумгүй явчихсан байсан гэнээ. Бодвол сэжиглэсэн байх.
***********
Тэр үед нэгдэл малчиддаа уналгын морь, ачилгын тэмээ олгодог байж л дээ.
Хүмүүс заримдаа бусдын тэмээг эзэнд нь хэлэхгүйгээр ачилганд хэрэглэж, эцээж тураагаад хаядаг байсан гэнэ.
Балдан гуай тиймэрхүү хүмүүсээс тэмээгээ хамгаалахдаа бөх, чихнээс нь хөсрий  хохимой толгой зүүгээд явуулчихдаг байна.
Ийм тэмээнд  хүмүүс сэжиглээд ойртдоггүй, бас сураг ажиг нь байнга сонсогдож, хаана байгаа нь мэдэгдэж, эрэл сурал болохгүй хоёр сайн талтай гэнэ.
***********
Ирвэстэй хэмээх газар хүрэхэд хэцүү уулын мухар.
50-иад оны үед Дарам гэдэг хүн энэ газар нэгэн хадны доогуур гялалзсан шар зүйл харжээ.
Арайхийж мацсаар дэргэд нь очиж үзвэл шингэвтэр алт байж гэнэ.
Тэгээд захаас нь татаж үзвэл зуурсан гурил шиг сунаж байж.
Ташуурандаа ороож эвхсээр байтал тасралтгүй хөвөрч бүдүүрсээр нэг литрийн бидон шиг болох мөртлөө огт тасрахгүй байж гэнэ.
Тэгэхлээр нь буцааж орхичоод, өртөө хэрийн хол байсан гэрээсээ хүрз жоотуу аваад гурав хоногийн дараа очтол нөгөө хадны доор шар  эрээн могой цагариглаад байж байсан гэдэг.
***********
Увс нуурын араар битүү модтой Шивэр гэж газар байдаг.
Дэнзэн  эндээс гэртээ харихаар сумын төв рүү мориор оройхон гарчээ.
Цагаан гэгээ тасрахын алдад ойн захад гарч иртэл өмнө нь багашаархан гэр горхины захад харагдаж гэнэ.
Бууж цай уугаад мордох санаатай морио шонгоос уяад гэрт ортол халуу дүүгээд цай чанаж байх бололтой гэнэ.
Гэрийн хүмүүстэй мэндэлж дуусаад арагшаа эргэж араг налаад эргэж хартал эргэн тойрон юу ч байхгүй, ганцаараа тушаатай мориныхоо өмнө сууж байсан аж.
***********
Чойжоо гэж толгой холбож ярьдаг өвгөн  60-аад оны дундуур нутаг сольж, хотод нүүж иржээ.
Автобусны урд хаалгаар дайрч орж ирсэн Чойжоо гуайг кондуктор загнаж, урд хаалгаар орж ирчихээд мөнгөө төлөхгүй санаатай. Даналздаг дөрвөд вэ энэ тэр болоо л явчиж.
Тэгтэл Чойжоо гуай хэдэрлэж:
Төв хороонд Цэдэнбал даналзаж
Төв цэнгэлдэхэд Баянмөнх даналзаж
Төв театрт Түмэндэмбэрэл даналзаж байхад
Төв замын түрэмгий улаанд  /автобусыг хэлсэн бололтой.  зох./
Би даналзахад яадаг юм гэсэн гэдэг.

Ээжийгээ бодохуй

Хонгорхон  бага насандаа
Хормойноос нь чирэгдэж өслөө дөө
Холоо одсон ээжий минь
Тэндээсээ хүүгээ санав уу даа

Алдрай бяцхан байхаасаа
Аашлуулж аргадуулж өслөө дөө
Аргалд явчихсан ээжий минь
Тэндээсээ хүүгээ ерөөв үү дээ

Энхэр жаахан байхаасаа
Энгэрээс нь зүүгдэж өслөө дөө
Эгнэгт одсон ээжий минь
Тэндээсээ хүүгээ ерөөв үү дээ