Хууч яриа-1

/Морин жилийн хувьсгал/
Энэхүү түүхийг Увс аймгийн Сагил сумын уугуул, МУ-ын худалдааны гавьяат ажилтан Жамбалын Очир гэдэг хүн 80-аад оны сүүлчээр зохиолч Жигжидийн Бямбаа агсанд ярьсан байна.
*********
1930 оны цагаан морин жил.
Цагаан дэглээ уулын баруун суганд хэдэн зуун жил оршин тогтносон Төгсбуянт хэмээх хийд байх.
Энэ орон хийд нь Дөрвөд далай ханы хошууны гол хийд.
Энэ хийдийн дэргэд Төгсбуянт уулын хошууны тэнхим хэмээх шинэ цагийн сургууль байгуулагджээ.
Тэнхимд тус хошууны 10-15 насны хүүхэд багачууд сурдаг байлаа.
*********
Хийдийн хажууханд шинээр байгуулагдсан сумын захиргаа байдаг байв.
Сумын захиргаанд, сумын дарга, эвлэлийн үүрийн дарга, тэнхимийн багш, аймгийн шүүхийн дарга гээд хэдхэн албан хаагч ажиллана.
Тэд өдөр бүр шүүх хурал гээчийг хийх бөгөөд, тэр хурлаараа залуу лам нар, зарим нэг хэргэм багатай лам нарыг хар болгох, хар болохыг хүсээгүйгий нь аймгийн шорон уруу аваачих ажил хийдэг байжээ.
*********
Энэ бүхэнд дургүйцсэн ард олон тэр цагаан морин жилийн хавар эсэргүүцлийн бослого гаргажээ.
Бослого ч гэж дээ, сумын захиргааны албан хаагчдыг зодож хөөгөөд, эрх мэдлийг хуучин хошууны удирдлагад шилжүүлсэн байна.
*********
Тэнхим, сургуулийн захиргаа хоёр зэргэлдээ хоёр гэрт байдаг тул энд болсон хэдэн өдрийн үйл явдлыг тус тэнхимийн сурагч арван дөрвөн настай Очир хөвүүн нүдээр үзжээ.
Нэгэн өглөө хичээлдээ орох гэтэл, хар болоогүй хэдэн лам хичээлийн гэрт орж ирээд, "Хэн ч гэрээс гарч болохгүй. Танай багш шашин номд тэрсэлсэн учраас гаваг хүртээд тамгын шоронд орсон" гэв.
Хүүхдүүд айсандаа болоод уйлалдахад, лам нар зандраад, уйлсан хүнийг багштай чинь хамт шоронд хийнэ шүү хэмээн сүрдүүлжээ.
*********
Лам нар тэгсгээд гарцгаав.
Хэсэг байзнаад Очир тэргүүтэй хэдэн том хүүхэд гэрийн тотгоор хартал, хийдийн зүгээс хоёр морьтой хүн ирж яваа нь сумын дарга, эвлэлийн дарга хоёр байжээ.
Лам нар тэднийг тосож уулзаад, ярилцаж байснаа мориноос нь татаж унагаад зодож гарлаа.
Зодоон дундуур хэн нэг нь тохой хэрийн годгор хар зүйл хол шидэж орхив.
Үхтлээ зодуулсан хоёр даргыг лам нар чирч гулдарсаар тамгын шоронгийн зүг аваад явлаа.
Түүнийг харсан хэсэг хүүхэд нөгөө лам нарын авч шидсэн годгор харыг очиж үзтэл үзүүрий нь сураар боосон, тав гэзэг, цус бурзайсан хуйхтайгаа хэвтэж байх нь тэр.
********
Шүүхийн дарга эзгүй байсан болохоор зодоонд өртөлгүй үлдсэн аж.
Удалгүй хөгшин залуу, мяндагтай мяндаггүй хэдэн лам, цэргийн алба хаасан зарим нэг хүн, хошууны хуучин ноёд түшмэдүүд тэргүүтэй хэсэг хүн, зодуулж тамлуулсан сумын удирдлагуудыг өмнөө туусаар сумын захиргааны гадаа ирцгээлээ.
Тэд, тэр хавийн бүх хүмүүсийг цуглуулж, хошууны эрх мэдэл, хуучин засаг захиргаанд шилжсэнийг зарлав.
*********
Хуучин хошуу ноён Дөрвөд далай хан нас хөгшин болсон гэж шалтаглаад эрхээ эдлэхээс татгалзав.
Хошуу захирагч байсан Бардуу гэдэг хүн үймээн гаргагчдыг шүүмжилж, та нар нэгэнт тогтсон төрд тэрсэллээ хэмээжээ.
Гэтэл бослогочид түрхрэн шуугилдаж, "Чи бидний талд байна уу? ардын намын талд байна уу? Хэрвээ бидний эсрэг байгаа бол гэр бүл, үр хүүхэд удам судраа бодоорой" хэмээн заналхийлэв.
Аргагүйдсэн Бардуу захирагч босогчдын талд оржээ.
*********
Ингээд хамаг эрх мэдэл босогчдын гарт орлоо.
Маргааш нь шүүхийн дарга аймгаас улаан цэрэг дагуулан чийчаанаар ирж яваа цуурхал тарав.
Гэтэл босогчид огтхон ч тоосонгүй.
Чийчааны тос нь царцаад шөнө явж чаддаггүй юм гэнэ лээ гэлцэв.
Тэднийг ирж амжихаас өмнө хийд дээр сор залах ёслол болно.
Сор залсан байхад, тэр муу ардын намынхан байтугай нь тэсэхгүй гэлцэв.
*********
Энэ хооронд улаан цэргүүд аль хэдийн хийдийн дээрээс өнгийх "Таван дэнхэр" хэмээх хадтай уулын орой дээр байраа эзэлчихсэн байжээ.
Шүүхийн дарга, энэ бүхнийг эртнээс мэдээд, ардын намын бодлогод дургүйцсэн бүхнийг цэргийн хүчээр нухчин даруулах бодолтой байв.
Тэгээд аймаг орж цэргийн тусламж аваад эргэж ирсэн нь энэ аж.
**********
Оройхон хэрд хийдийн хэрмэн дотор сор залах үйл ёслол эхэллээ.
Уг үйл явдалд оролцсон бөөн хүмүүс , хонх дамар, хэнгэрэг цангийн дуунд, гүн сүсэгтэйгээр
хийдийн хэрэмнээс гарч, хойд уулын энгэр чиглэн аажуухан хөвөрлөө.
Саваа модны үзүүрт адуу малын хувхай аман хүзүү углаж "зэвсэглэсэн" тэр босогчдыг хараад дэргэдээс нь харж байсан хүүхдүүд инээдээ барьж ядаж байв.
Үнэнийг хэлэхэд тэдгээр хүмүүст буу шийдэм байтугай, олигтойхон ташуур ч байсангүй.
*********
Гэнэт буун дуу тачигнаж сор залагчид унан тусан тарж гүйлдэв.
Хадан цохионы оройгоос улаан цэргүүд пулемётоор галласан нь тэр байж.
Шархадсан, буудагдсан хүмүүсийн амь тавьж буй, ёойлон чарлах дуу тэнгэрт хадан цуурайтлаа.
Ганцхан хормын өмнө хонх дамар, хэнгэрэг цан дүнгэнэж байсан уулын энэ хавцал, нүд ирмэх зуур там болон хувирав.
Сор залагсад тэр чигээрээ хавтгайртлаа хядуулж, сонирхон харж байсан зарим нэг хүүхэд хөгшид, эмс хүүхнүүд тэнэсэн тэнээгүй суманд өртөн нөгөө ертөнц үрүү тонилжээ.
*********
Шөнө дундын үед гаслаан ёолоон түр намжив.
Балмагдсан олон сэхээ авч, алагдсан шархадсан хамаатан саднаа эрсэн, дуудаж орилж хашгирсан хүмүүсийн дуу эхэллээ.
Хамаатандаа туслахаар очсон Очир хүүд энэ бүхэн аймшгийн, хар дарсан зүүд шиг л санагдаж байв.
Хожим Халх голын дайнд явж байхдаа ч ийм олон хүн нэг дор үхсэн байхыг олж хараагүй билээ.
*********
Очир хүү хамаатныхаа эгчтэйгээ хамт аллагын газраас нөхрий нь хайж олохоор ирэхэд хүмүүсийн цус хавийн газрыг нэлд нь намаг болгосон байлаа.
Арайхийж талийгаачийн цогцсыг бүс гутлаар нь таньж олтол суманд сийчүүлсэн бие нь чухамхүү шүүрэн шанага шиг л болсон байжээ.
*********
Маргааш өглөө нь сумын дарга эвлэлийн дарга, сургуулийн багш гурав суллагдаж, бослогыг дэмжсэн байх магадгүй сэжигтэй хүмүүсийг цэрэг цуухаар далайлган баривчилж эхэллээ.
Баривчлагдсан ардуудын гарыг төмөр утсаар гавлаад, мушгин чангалсан байв.
Тэднийг сумын захиргааны өмнө туун авчираад шүүхийн дарга, улаан цэргийн дарга хоёр эрүүдэн тамалж, зодож нүдэж байв.
Харин босогчдыг турхирсан хэмээн ял тулгаад, хуучин хошуу захирагч Бардууг хойд жалганд аваачин өчиггүй буудлаа.