Хууч яриа-1

/Морин жилийн хувьсгал/
Энэхүү түүхийг Увс аймгийн Сагил сумын уугуул, МУ-ын худалдааны гавьяат ажилтан Жамбалын Очир гэдэг хүн 80-аад оны сүүлчээр зохиолч Жигжидийн Бямбаа агсанд ярьсан байна.
*********
1930 оны цагаан морин жил.
Цагаан дэглээ уулын баруун суганд хэдэн зуун жил оршин тогтносон Төгсбуянт хэмээх хийд байх.
Энэ орон хийд нь Дөрвөд далай ханы хошууны гол хийд.
Энэ хийдийн дэргэд Төгсбуянт уулын хошууны тэнхим хэмээх шинэ цагийн сургууль байгуулагджээ.
Тэнхимд тус хошууны 10-15 насны хүүхэд багачууд сурдаг байлаа.
*********
Хийдийн хажууханд шинээр байгуулагдсан сумын захиргаа байдаг байв.
Сумын захиргаанд, сумын дарга, эвлэлийн үүрийн дарга, тэнхимийн багш, аймгийн шүүхийн дарга гээд хэдхэн албан хаагч ажиллана.
Тэд өдөр бүр шүүх хурал гээчийг хийх бөгөөд, тэр хурлаараа залуу лам нар, зарим нэг хэргэм багатай лам нарыг хар болгох, хар болохыг хүсээгүйгий нь аймгийн шорон уруу аваачих ажил хийдэг байжээ.
*********
Энэ бүхэнд дургүйцсэн ард олон тэр цагаан морин жилийн хавар эсэргүүцлийн бослого гаргажээ.
Бослого ч гэж дээ, сумын захиргааны албан хаагчдыг зодож хөөгөөд, эрх мэдлийг хуучин хошууны удирдлагад шилжүүлсэн байна.
*********
Тэнхим, сургуулийн захиргаа хоёр зэргэлдээ хоёр гэрт байдаг тул энд болсон хэдэн өдрийн үйл явдлыг тус тэнхимийн сурагч арван дөрвөн настай Очир хөвүүн нүдээр үзжээ.
Нэгэн өглөө хичээлдээ орох гэтэл, хар болоогүй хэдэн лам хичээлийн гэрт орж ирээд, "Хэн ч гэрээс гарч болохгүй. Танай багш шашин номд тэрсэлсэн учраас гаваг хүртээд тамгын шоронд орсон" гэв.
Хүүхдүүд айсандаа болоод уйлалдахад, лам нар зандраад, уйлсан хүнийг багштай чинь хамт шоронд хийнэ шүү хэмээн сүрдүүлжээ.
*********
Лам нар тэгсгээд гарцгаав.
Хэсэг байзнаад Очир тэргүүтэй хэдэн том хүүхэд гэрийн тотгоор хартал, хийдийн зүгээс хоёр морьтой хүн ирж яваа нь сумын дарга, эвлэлийн дарга хоёр байжээ.
Лам нар тэднийг тосож уулзаад, ярилцаж байснаа мориноос нь татаж унагаад зодож гарлаа.
Зодоон дундуур хэн нэг нь тохой хэрийн годгор хар зүйл хол шидэж орхив.
Үхтлээ зодуулсан хоёр даргыг лам нар чирч гулдарсаар тамгын шоронгийн зүг аваад явлаа.
Түүнийг харсан хэсэг хүүхэд нөгөө лам нарын авч шидсэн годгор харыг очиж үзтэл үзүүрий нь сураар боосон, тав гэзэг, цус бурзайсан хуйхтайгаа хэвтэж байх нь тэр.
********
Шүүхийн дарга эзгүй байсан болохоор зодоонд өртөлгүй үлдсэн аж.
Удалгүй хөгшин залуу, мяндагтай мяндаггүй хэдэн лам, цэргийн алба хаасан зарим нэг хүн, хошууны хуучин ноёд түшмэдүүд тэргүүтэй хэсэг хүн, зодуулж тамлуулсан сумын удирдлагуудыг өмнөө туусаар сумын захиргааны гадаа ирцгээлээ.
Тэд, тэр хавийн бүх хүмүүсийг цуглуулж, хошууны эрх мэдэл, хуучин засаг захиргаанд шилжсэнийг зарлав.
*********
Хуучин хошуу ноён Дөрвөд далай хан нас хөгшин болсон гэж шалтаглаад эрхээ эдлэхээс татгалзав.
Хошуу захирагч байсан Бардуу гэдэг хүн үймээн гаргагчдыг шүүмжилж, та нар нэгэнт тогтсон төрд тэрсэллээ хэмээжээ.
Гэтэл бослогочид түрхрэн шуугилдаж, "Чи бидний талд байна уу? ардын намын талд байна уу? Хэрвээ бидний эсрэг байгаа бол гэр бүл, үр хүүхэд удам судраа бодоорой" хэмээн заналхийлэв.
Аргагүйдсэн Бардуу захирагч босогчдын талд оржээ.
*********
Ингээд хамаг эрх мэдэл босогчдын гарт орлоо.
Маргааш нь шүүхийн дарга аймгаас улаан цэрэг дагуулан чийчаанаар ирж яваа цуурхал тарав.
Гэтэл босогчид огтхон ч тоосонгүй.
Чийчааны тос нь царцаад шөнө явж чаддаггүй юм гэнэ лээ гэлцэв.
Тэднийг ирж амжихаас өмнө хийд дээр сор залах ёслол болно.
Сор залсан байхад, тэр муу ардын намынхан байтугай нь тэсэхгүй гэлцэв.
*********
Энэ хооронд улаан цэргүүд аль хэдийн хийдийн дээрээс өнгийх "Таван дэнхэр" хэмээх хадтай уулын орой дээр байраа эзэлчихсэн байжээ.
Шүүхийн дарга, энэ бүхнийг эртнээс мэдээд, ардын намын бодлогод дургүйцсэн бүхнийг цэргийн хүчээр нухчин даруулах бодолтой байв.
Тэгээд аймаг орж цэргийн тусламж аваад эргэж ирсэн нь энэ аж.
**********
Оройхон хэрд хийдийн хэрмэн дотор сор залах үйл ёслол эхэллээ.
Уг үйл явдалд оролцсон бөөн хүмүүс , хонх дамар, хэнгэрэг цангийн дуунд, гүн сүсэгтэйгээр
хийдийн хэрэмнээс гарч, хойд уулын энгэр чиглэн аажуухан хөвөрлөө.
Саваа модны үзүүрт адуу малын хувхай аман хүзүү углаж "зэвсэглэсэн" тэр босогчдыг хараад дэргэдээс нь харж байсан хүүхдүүд инээдээ барьж ядаж байв.
Үнэнийг хэлэхэд тэдгээр хүмүүст буу шийдэм байтугай, олигтойхон ташуур ч байсангүй.
*********
Гэнэт буун дуу тачигнаж сор залагчид унан тусан тарж гүйлдэв.
Хадан цохионы оройгоос улаан цэргүүд пулемётоор галласан нь тэр байж.
Шархадсан, буудагдсан хүмүүсийн амь тавьж буй, ёойлон чарлах дуу тэнгэрт хадан цуурайтлаа.
Ганцхан хормын өмнө хонх дамар, хэнгэрэг цан дүнгэнэж байсан уулын энэ хавцал, нүд ирмэх зуур там болон хувирав.
Сор залагсад тэр чигээрээ хавтгайртлаа хядуулж, сонирхон харж байсан зарим нэг хүүхэд хөгшид, эмс хүүхнүүд тэнэсэн тэнээгүй суманд өртөн нөгөө ертөнц үрүү тонилжээ.
*********
Шөнө дундын үед гаслаан ёолоон түр намжив.
Балмагдсан олон сэхээ авч, алагдсан шархадсан хамаатан саднаа эрсэн, дуудаж орилж хашгирсан хүмүүсийн дуу эхэллээ.
Хамаатандаа туслахаар очсон Очир хүүд энэ бүхэн аймшгийн, хар дарсан зүүд шиг л санагдаж байв.
Хожим Халх голын дайнд явж байхдаа ч ийм олон хүн нэг дор үхсэн байхыг олж хараагүй билээ.
*********
Очир хүү хамаатныхаа эгчтэйгээ хамт аллагын газраас нөхрий нь хайж олохоор ирэхэд хүмүүсийн цус хавийн газрыг нэлд нь намаг болгосон байлаа.
Арайхийж талийгаачийн цогцсыг бүс гутлаар нь таньж олтол суманд сийчүүлсэн бие нь чухамхүү шүүрэн шанага шиг л болсон байжээ.
*********
Маргааш өглөө нь сумын дарга эвлэлийн дарга, сургуулийн багш гурав суллагдаж, бослогыг дэмжсэн байх магадгүй сэжигтэй хүмүүсийг цэрэг цуухаар далайлган баривчилж эхэллээ.
Баривчлагдсан ардуудын гарыг төмөр утсаар гавлаад, мушгин чангалсан байв.
Тэднийг сумын захиргааны өмнө туун авчираад шүүхийн дарга, улаан цэргийн дарга хоёр эрүүдэн тамалж, зодож нүдэж байв.
Харин босогчдыг турхирсан хэмээн ял тулгаад, хуучин хошуу захирагч Бардууг хойд жалганд аваачин өчиггүй буудлаа.

Ийм нэгэн үлгэр

/Ойрадын үлгэрээс сэдэвлэн бичив/
Эрт урьд цагт нэгэн худалдаачин байжээ.
Тэр худалдаачин  үзэсгэлэн төгөлдөр хоёр эхнэртэй  юмсанж.
Хоёр эхнэр нь тус тусдаа өөр өөр гэрт амьдардаг байлаа.
Харин тэр худалдаачинд удам залгах үр хөвгүүн байсангүй.
*********
Худалдаачин нэгэн удаа холын аянд явах болжээ.
Тэгээд хайртай хоёр эхнэртээ хандаж:
"Би гурван жилийн дараа ирнэ. Та хоёртоо би  хорвоогийн хамгийн нандин бэлэгнүүдийг авч ирдэг билээ.
Энэ удаа ч тийнхүү авч ирэх болно. Харин та хоёр надад юу амлах вэ" хэмээн асуулаа.
*********
Их эхнэр нь нөхөртөө цасан цагаан хурганы арьсаар зүүдэлгүй цагаан дээл хийж тавих болов.
Харин бага эхнэр нь алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй хүү төрүүлээд гурван настай болгоод хүлээж байя гэжээ.
*********
Худалдаачинг явснаас хойш хэдхэн сар болоод бага эхнэрээс нь үнэхээр алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй хүүхэд төрөв.
Их эхнэр нь харин цас адил цагаан хурганы арьсыг нэг нэгээр цуглуулж эхэлжээ.
Цаг хугацаа урсан одсоор.
*********
Цаг хугацаа өнгөрсөөр.
Нэг мэдэхэд, гурван жил болж, худалдаачин ирэхэд сар хүрэхгүй хугацаа  үлдэв.
Бага эхнэрээс төрсөн алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй хүү өсөж торнисоор өхөөрдөм хөөрхөн жаал боллоо.
Их эхнэрийн дээл сүүлчийн товч шилбийг хадах л үлджээ.
*********
Гэтэл их эхнэрт өөрийнх нь бэлдсэн дээл чамлалттай санагдаад, бага эхнэрт атаархах сэтгэл төрөв.
Тэгээд худалдаачинг ирэхээс урьтаж бага эхнэрийг хорлох арга хайж эхэллээ.
Тэг тэгсээр алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй хүүг нь хорлож егүүтгээд, бага эхнэрийн амлалтыг бүтэхгүй болгож, улмаар хөөлгөх санаа төржээ.
*********
Энэ бодлоо  гүйцэлдүүлэхээр шийдэв.
Нөхрийнхөө захиас бэлгийг биелүүлснийхээ баярыг тэмдэглэж цайллага хийе гэж ярьжээ.
Тэгээд бага эхнэрийг өөрийн гэртээ урьж цайлж дайлжээ.
*********
Их эхнэрт, сахиусандаа хадгалж явдаг нэгэн зүйл хор байдаг байлаа.
Уг хорыг идсэн хүн гүн нойронд автаж хагас өдрийн турш үхсэн мэт унтдаг аж.
Тэр хорноосоо бага эхнэрт өгөх хоол цайнд хольжээ.
*********
Хоёр эхнэр орчлонгийн хов живийг ярьж цайлсаар.
Үд өнгөрөхөд бага эхнэр нойр нь хүрсэн янзтай байв гэнэ.
Үүнийг ажсан их эхнэр, " Гэнэт нойр хүрээд эхлэх чинь юу билээ" хэмээн худлаа эвшээж байв.
Тэгээд худлаа суугаагаараа унтсан хүн мэт донхолзон дохиж байна.
*********
Бага эхнэр ч нойр нь хүрч суудалдаа нам унтжээ.
Худлаа унтсан их эхнэр тайван, бас итгэлтэйгээр босож, бага эхнэрийн гэрт орлоо.
Бяцхан хүү авдрынхаа өмнө хойшоо хараад тоглож байв гэнэ.
Тоглоомондоо болоод их эхнэрийн орж ирэхийг мэдсэнгүй.
*********
Их эхнэр хүүгийн ард сэмхэн гэтэж очив.
Тэгээд,  энгэрийн дотроос мөнөөхөн дээл оёсон мөнгөн зүүгээ гаргаж ирлээ.
*********
Алтан цээжтэй мөнгөн бөгстэй бяцхан хөвгүүн үхэдхийн уналаа.
Их эхнэр хүүгийн зулайнаас мөнгөн зүүгээ оролдоод оролдоод сугалж авч чадсангүй.
Ингээд гэртээ очиж өөрийн суудалдаа суугаад унтагч болон нүдээ анин худлаа хурхирав.
*********
Үдийн хойно бага эхнэр нойрноос сэрэхэд ширээн дээрх хоол нь хэвээр байжээ.
Их эхнэр суудалдаа хурхирч байв.
Их эхнэрийг дуудаж сэрээлээ.
Бага эхнэр " Бид хоёр яасан удаан унтваа" хэмээн өгүүлээд, идэж амжаагүй аягатай хоолоо гэртээ очиж идхээр аваад харив.
*********
Хөөрхий бага эхнэр гэртээ очоод уй гашууд уналаа.
Хайрт хүүгийнхээ хойноос гашуудсаар хэдэн хоног хоол ч идсэнгүй, нойрсож унтсангүй.
Ингээд худалдаачин аянаас буцаж ирлээ.
********
Аян замын тоосоо гөвөөд, эхлээд их эхнэр дээрээ очжээ.
Их эхнэр амласнаа биелүүлж, цасан цагаан дээлээ гаргаж өгчээ.
Харин бага эхнэрийнхээ тухай их эхнэрээсээ сонслоо.
Амласнаа биелүүлж чадаагүйд нь хилэгнэн уурсав.
Тэгээд холын хол байгаа төрхөмд нь хөөж явуулахаар шийдлээ.
********
Бага эхнэр нь үүрд одсон хүүгийнхээ цогцсыг тэвэрсээр л байжээ.
Харин хайрт хүүгээсээ хагацахгүй хэмээн түүнийгээ үнсэж үлгэж байхдаа зулайд нь ямар нэгэн зүйл байгааг олж харлаа.
Оролдсоор байгаад гаргаж ирвэл цус болсон мөнгөн зүү.
********
Худалдаачин бага эхнэрээ хөөж явуулахаар гэрт нь ирлээ.
Уй гашууд унасан баг эхнэр нь нүд халтирмаар царай зүстэй амьтан, хүүгийн цогцсыг тэвэрч суув.
Үүнийг хараад өрөвдсөн худалдаачин, ямар ч болов  бага эхнэрийнхээ тайлбарыг сонсохоор шийдлээ.
*********
Бага эхнэр нь, их эхнэрийг огт сэжиглэхгүй байв.
Болсон бүх явдлыг эр нөхөртөө хэлээд, мөнгөн зүүг гаргаж харуулав.
Тэгэх зуураа, их эхнэрийнхээс авч ирсэн аягатай хоол нь муудаж ногоорсон байгааг анзаарчээ.
Тэр хоолыг гаргаж нохойндоо өглөө.
Нохой нь тэр дороо мансууран унахыг худалдаачин харав.
*********
Худалдаачин гэртээ ирээд их эхнэрээ дуудууллаа.
Ирэхэд нь, дээл оёсон мөнгөн зүү чинь хаана байна гэж асуужээ.
Их эхнэрт тэр нь мэдээж байсангүй.
********
Бүх учрыг нэгд нэгэнгүй мэдсэн худалдаачин, их эхнэрээ ардаг догшин морины сүүлнээс чиргүүлж алаад, бага эхнэрээ хайрлажээ.

Намар

Навчсаа гөвсөн нүцгэн модны
Нарийхан мөчир салхинд савчихдаа
Уйтгар гунигийн яруу шүлгийг
Усан мананг зурчин бичнэ

Дэгдээхийгээ дуудан ганганаж
Дэрсэн дундаас цойлон нисэх
Хоёр тогорууг өрөвдөн бодовч
Хойтон хавар ирэхий нь хүлээнэ

Намрын энэ хонгор салхинаар
Хаврыг зөгнөн бодож байхдаа
Намайгаа орхиод дээшээ явчихсан
Настай ээжийгээ зөндөө саналаа

Нэгэн хүний амьдрал

Ах дүүсийнхээ хэнийд нь ч очоод,  гурав хоноод  л хөөгддөг байв.
Хаа очиж тэднийх ах дүү олуулаа тулдаа л тэсэж байлаа.
Хөөгдөх болдог шалтгаан нь, ердөө л гурван нялх үрээс нь болдог байж.
*********
Мягмар гэх энэ залуу хүүхэд байхын л хөдөлгөөнтэй, элдэв хэрэгт өртөмтгий.
Хаа л зодоон цохион болно, тэнд ёс юм шиг Мягмар байж байна.
Сумын төвийн аль л болохгүй бүтэхгүй улстай нөхөрлөнө.
Ирээдүйн ханиа дагаж гэрт нь очиход, хадам аав нь охиндоо  "Сумын энэ олон залуучуудаас үүнээс өөр юм олдсонгүй юу" гэж загнасан гэдэг.
Ирээдүйн хадмынхаа энэ үгэнд насаараа гомдож яваа.
**********
Мягмарынх аав ээжээс арван нэгүүлээ.
Дээрээ хоёр ах, хоёр  эгчтэй.
Доороо хоёр охин дүү, дөрвөн эрэгтэй дүүтэй.
Ах дүүс нь бүгд сурлага сахилга сайтай байтал, энэ Мягмар л гэж хэцүү хүн байх.
Ер гэрийнхнээсээ тэр л ганцаар дээд сургууль төгсөөгүй, бусад нь бүгд гадаад дотоодын дээд сургууль дүүргэцгээгээд, мэргэжлээрээ ажиллацгааж байгаа аж.
**********
Аавынхаас тавигдаад ирэхэд нь түүнийг ах дүүс нь, ялангуяа том эгч ах хоёр нь нутаг руу авгай хүүхэд рүү нь явуулсангүй.
Нутагтаа очоод, нөгөө л уруу татдаг нөхөдтэйгээ нийлнэ, нөгөө л мөрийтэй тоглоом, архи дарстайгаа нөхөрлөнө гэж болгоомжилжээ.
Тэр нь ч оносон байв.
Эхнэр нь гурван нялх хүүхдээ дагуулсаар нөхөр дээрээ ирлээ.
 **********
Том нь  зургаа, дундах нь дөрөв, бага нь ой гарантай гурван хүүхэд, гэр орон байхгүй таван халуун бүл, таван халуун ам айл, айл дамжин хоног төөрүүлсээр нэгэн жилийг ардаа хийв.
Мягмарыг "аавын"  амьдрал ноолсоор номхон хонь болгосон байжээ.
Нөгөө айхтар догшин, ааг омогтой эрээс, залуу наснаас өөр юм үлдсэнгүй.
Тиймдээ ч бүхнийг тэвчин тэсэж байлаа.
Бага хүүхэд нь уйланхай, дунд хүү нь дүрсгүй болохоор нэг айлаас нөгөө үрүү хөөгдөн, хамхуул адил өнхөчиж байлаа.
**********
Том ахынх нь сайн найз Эрдэнэтийн ГОК-д дээгүүр алба хашдаг байжээ.
Тэр хүнтэй яриад Мягмарынхыг тэнд ажилд оруулжээ.
Амьдрал хэцүү гэдгийг яс махандаа тултал ойлгосон тэрбээр үнэхээр сэтгэл зүрхнээсээ ажиллаж байлаа.
Бусад хүмүүс ажлынхаа заваар архидаж наргиж цэнгэж байхад Мягмар ажлаа тараад шууд л гэртээ ирнэ.
Гэртээ ч гэж дээ танихгүй айлын хашаанд хөлслөн суусан жижигхээн амбаартаа ирнэ.
**********
Тэг тэгсээр ажилдаа ч дадаж, хамт олонтойгоо ч дотносч, нэг мэдэхэд хориод жилийг ардаа орхижээ.
Хамт олондоо нэр хүндтэй ч болов.
Өөрөөр хэлбэл ажил амьдрал нь тэгшрээд ирлээ.
**********
Одоо тэр, хоёр өрөө байранд том охиныхоо зээтэй хамт гурвуулаа сэтгэл амар аж төрж байна.
Өглөө ажилдаа иртэл бригадынх нь нөхөд баяр хүргээд бөөн юм болж байв.
Автобусны  ФМ радиогоор баяртай мэдээ сонсжээ.
Монгол Улсын ерөнхийлөгч зарлиг гаргаж, тэргүүний ажилчин Мягмарыг МУ-ын гавьяат уурхайчин цолоор шагнасан байлаа.
**********
Цаг хугацаа харвасан сум шиг өнгөрөхийн хэрээр, аливаа бүхнийг эдгээн илааршуулдаг ажээ.
Тэртээ хориод жилийн өмнө гэр орон ч үгүй, эхнэр хүүхдээ дагуулан тэнүүчилж явсан нь саяхан мэт санагдавч, сэтгэлийн болоод биеийн шарх сорви, ойр дотных нь хүмүүсийн хэлсэн доромжилсон бүхэн мартагджээ.

Мөрөөдлийн шүлэг

Гэнэ гэнэхэн ээжийгээ би ихээр санадаг
Гэнэн багынхаа алдааг нэг давтаад
Гэр тойрон зугатааж эжийдээ ороолгуулаад
Гэмшиж өмнө нь урвайж  нэг зогсохсон

Үе үехэн ээжийгээ би ихээр санадаг
Үймээнч багын зангаа нэг гаргаад
Үсээ засуулсангүй удлаа гэж зэмлүүлээд
Үүдэнд бүдчин ээждээ нэг нудчуулахсан

Заримдаа би ээжийгээ ихээр санадаг
Захисан үгсий нь тээршааж өөдөөс хялалзаад
Захан дээрээсээ дугтчуулж  зэмлүүлээд
Загнуулж өмнө нь  гэмшиж нэг зогсохсон

Залуу нас минь баяртай

Үүлэн чөлөөний нар шиг  хурцхан
Хүйлэн хөвчийн цагаалж шиг бяцхан
Ховорхон олдсон ахархан боломжийг
Ойворгон насандаа алдсан байжээ