Сыгыдай

Аанж,   хүүтэй болсондоо баярлаад нөгөө муу хоёр мухар  хөл нь газар хүрэхгүй байв.
Хэт их баярлаад, тэргэнцэр дээрээ дэвхцэх шахаж байлаа.
Бодоод байхнээ их эзэн хааны төрсөн өдрөөр хүү төржээ.
Нэр нь хүндэднэ гэж эмээгээд, хүүдээ их хааны нэр алдрыг өвлүүлж төвдсөнгүй.
Харин,  их хааны, омог төгөлдөр, эрэлхэг зоригт  хоёрдугаар хөвгүүний нэрийг билэгшээн өгчээ.
********
Сыгыдайг зургаан настайд нь сургуульд оруулжээ.
Угийн хөдөлгөөнтэй, сахилгагүй хүүхэд тул багш нь Сыгыдайг хамгийн урд талын ширээнд суулгасан байв.
Юм л бол хойш урагш харж дэгдэгнээд, нэг бол босож гүйгээд хичээл дээр ер зүгээр суудаггүй хүүхэд аж.
Нөгөө, нялх тугал бараас айдаггүйн үлгэрээр, багшаасаа эмээнэ гэж байхгүй.
Тэвчээр нь барагдсан багш нь Сыгыдайг чихнээс нь хөтөлж авчраад ширээнд нь суулгатал, өвдсөндөө болоод уйлчихсан.
Тэгээд багш уруугаа ууртай нүдээр хялайж,  "Чамайг аавд  хэлнэ" гэж сүрдүүлсэн гэдэг.
*********
Сургуульд ороод удаагүй байхдаа л баахан найз нөхөдтэй болчихсон байна.
Тэдний нэг нь Мөнхөөнөө гэх дэрчгэр туранхай бор жаал.
Сыгыдай Мөнхөөнөө  хоёр байнга хамт.
Мөнхөөнөөд ах нь гадаадаас айхтар том аалз хэдэн жилийн өмнө авч ирж бэлэглэжээ.
Гэрийнхэн нь нөгөө аалзнаас нь зэвүүцээд, алга хий, зайлуул гээд үглээд байдаг юм гэнэ.
Тэрийгээ найз Сыгыдайдаа бэлэглэсэн нь бий.
Дунд гарын аяганы дайтай  аварга аалз, хархад нүдэнд хүйтэн зэвүүн ч гэлээ, дасаад ирэхээр тун ч эелдэг, зөөлөн тэр  амьтан,  Сыгыдайн гэр бүлийн нэг гишүүн болж амжсан.
Гэрийнхэний хэнээс ч айхгүй, зөөлхөн үсэрхүү хөлөөрөө гар хөл хүзүү нүүрээр нь тэмтчин гүйж  эрхэлнэ.
Аалзандаа Сыгыдай нэр өх гэж удаан бодсоны эцэст  "Маахай" гэж нэрлэжээ.
*********
Байрны гадаа багачууд тоглох нь тоглож, хөөцөлдөх нь хөөцөлдөөд зуны жирийн л нэг өдөр.
Хүүхдүүдийн цовоо цолгин, цаанаа л нэг гэгээлэг цангинасан инээд, дуу шуугиан тасрахгүй.
Зам дээр маузаар тоглож байгаа өөрийнхөө үеийн жаалуудыг Сыгыдай сониуч нүдээр харан зогсоно.
Тэгснээ, нэг жаалтай  тохиролцсон бололтой, маузы нь унаж баахан жирийлгэснээ ирж төлбөрөө барагдуулах бололтой.
Тэр нь мөнөөх том биетэй аалзаа харуулна гээд амалчихсан юмсанж.
Нөгөө маузны эзэн жаал Сыгыдайгийн аалзнаас айж орилоод, аалз нь хүүгийн хашгираанаас айж тэвдээд орох газраа олж ядан сандчаад мөн ч хөгийн юм болж билээ.
*********
Өнгөрсөн намар Аанжынх бүл нэмж, хөөрхөн охинтой болжээ.
Сыгыдай  дүүдээ хайртай гэж жигтэйхэн.
Өөрийнхөө хамаг нандин бүхнээ, дүүдээ бэлэглэхээр амалчихсан.
Хичээлийн хэрэглэлүүдээ, роликоо, бүр Маахайгаа хүртэл шүү.
*********
Сыгыдай хөвүүн энэ өдөр найман нас хүрлээ.
Аав ээж  охин дүүтэйгээ хамт гадуур явж баяраа тэмдэглэхээр догдолно

Өндөр хээр буюу хүний мөс

Жанлав өвгөн хүнд өвчинд нэрвэгдээд их удаан хэвтэв.
Зуны гурван сарыг өргөмөл ганц хүү, эмгэн хоёрынхоо асрамжинд өнгөрөөгөөд, намаржаандаа  ганцхан хоноод бурханы орноо одов.
**********
Жанлавт хэдэн сайхан морь байдаг.
Тэдний дундаас өндөр хээр морио л унана.
Өндөр хээр морь, Жанлав хоёр бараг ах дүү, аав хүү шиг ижилдсэн хоёр билээ.
Өндөр хээр уг нь их номхон морь.
**********
Сумын төвийн хашаан дотроо морь эзэн хоёр, яг л аав хүү хоёр шиг аяглана.
Жанлавыг гэрээсээ гарч хашаан дотуураа нааш цааш холхиход өндөр хээр,  эзнийхээ мөрөн дээр эрүүгээ тавин дагана.
Гэртээ орох хүртэл нь ингэж дагасаар, үүдэн дээр үүрссээр үлдэнэ.
Гэтэл Жанлаваас өөр хэнийг ч ойртуулахгүй.
*********
Хавар морь дэллэх үеэр нэг удаа нутгийн залуус өндөр хээрийн дэлийг засах санаатай оролдоод     ер барсангүй.
Өндөр хээр  яг л зэрлэг догшин араатан. бар арслан мэт догширч, чөдөр тушаа бүхнийг тасар татан цамнав.
Залуус цөхрөнгөө бараад Жанлав гуайг дуудуулжээ.
*********
Жанлав өвгөн бугуйлаа мөрөндөө эгэлдэргэлсээр ирээд адууны захаас гуруйлбал, эзнийхээ дууг таньсан өндөр хээр үүрссээр ирж дэргэд нь зогсов.
Жанлав,  хээр мориндоо хандаж, "Яагаад байгаа юм дээ. дэлээ авахуулчихгүй.  Хамаг амьтан бужигнуулаад, яаж байгаа юм" хэмээн өхөөрдөх, зэмлэх хослуулан өгүүлбэл хээр морь гэмших мэт үүрсэн зогсоно.
Жанлав,   залуусын нэгнээс хайчы нь гуйж аваад, өндөр хээрийгээ дэллэж билээ.
*********
Жанлавыг өвчтэй хэвтэж байхад, хээр морь ижлээсээ тасран ирж гэрийнхээ ойр эргэлдэж байдаг болов.
Жанлавын хүү нь тэнэг ч гэмээр алдаа хийсэн нь хээр морийг барьж аргамжсан хэрэг байлаа.
Нэгэнт хүрээд ирсэн морийг барьж аргамжиж хоноод, маргааш нь ижилд нь нийлүүлэх гэсэн биш хэрэг бурууджээ.
**********
Өндөр хээр, хүүг ирэхэд үүрссээр ойртов.
Анзааргатай хүн байсан бол өндөр хээрийн нүдэнд нулимс цийлэгнэж байгааг харах байлаа.
Өндөр хээрийг гэрийнхээ ойр аргамжиж орхижээ.
Тэр шөнө Жанлав өвгөний бие муудаж эхэллээ.
Сахиж хоносон, эмгэн,   хүү,  өвгөний хамаатны хоёр гурван хүн хэрэндээ л  тэвдэж хонов.
**********
Өглөө болоход өвгөний ухаан саруулшиж, өргөмөл ганц хүүдээ сүүлчийн үгээ захиж байлаа.
Хээр морь яасан ийснийг анзаарах сөгөөтэй хүн гарсангүй.
Эмгэн, хүү хоёр өвгөний ая талыг харсаар бүхнийг огоорсон байжээ.
Харин хээр морь аргамжааны суртайгаа алдуурсан ч бүү мэд, хулгайлагдсан нь ч бүү мэд алга болсон байжээ.
*********
Үдийн үед өвгөн тэнгэрт халив.
Үдээс хойш хээр морь алга болсныг мэдэцгээжээ.
Алдуураад ижилдээ нийлсэн байх гээд тооцгоосон ч үгүй.
Жанлав өвгөний ажил явдал өнгөрөөд, амьдрал үргэлжилдгээрээ үргэлжилж байлаа.
Өвгөний хүү хээр мориныхоо сургийг гаргахаар адуун дээр ирсэн боловч алга байжээ.
*********
Батсүх  зуслангаас намаржаандаа  нүүдэл хийх тэмээнийхээ эрэлд яваад нилээн оройтов.
Шөнө дундын үед ойролцоо зусаж байгаа Жанлав өвгөний хот айлын урдуур алсуур тойрсхийн ергүүлж яваад,  нэг нутгийн  Амар Далай гэгч хоёр залуу өвгөний өндөр хээрийг хөтөлж яваатай халз таарчээ.
Тэдний хэн нь ч тоймтой юм хэлж чадсангүй, мэнд мэдэх төдий болоо  л, зөрцгөөв.
*********
Батсүхийн хонь Амарын хоньтой нийлчихжээ.
Амар Батсүх хоёр хонио ялгах гэж бөөн хэрүүл хараал болцгоов.
Батсүх Амарыг давахын тулд бүрлээч Жанлав өвгөний  хээр морийг хөтөлж явсны нь үгийн далиманд  сануулж байв
Амар Батсүхийн хониноос монжих гэж оролдсон нь бүтэлгүйтжээ.
*********
Хэд хоногийн хойно нутгийн залуус нийлж өвлийнхөө түлээ түлшийг бэлдэхээр ууланд гарцгаав.
Тэдний дотор Батсүх, Амар Далай нар ч багталцжээ.
Арваад хоногийн дотор өвлийнхөө түлээг бэлдхээр явсан улс, тэр оройгоо бөөн уй гашуу чирч иржээ.
*********
Амар Батсүхтэй маргаснаа Далайд хэлжээ.
Тэгээд хоёул үгсэж, Батсүхийг тонилгохоор тохирлоо.
Тохиромжтой цаг нь  ирэв.
Амар Далай хоёр, эвий нь тааруулж байгаад гэрчээс салсан нь тэр ажээ